काठमाडौंमा फोहोर उठ्न छाडेको भोलिपल्टै सहर सास फेर्नै गाह्रो हुन्छ । कुहिने गन्ध, बन्द सडक, आक्रोशित बासिन्दा र भरिने बञ्चरेडाँडा; यी नेपालको फाेहरको दुष्चक्रजस्तै हुन् । तर जापानका धेरै सहरहरुमा जस्तै हिरोशिमा प्रान्तमा एउटा यस्तो पार्क छ, जसले दैनिक सयौं टन फोहोरबाट बिजुली उत्पादन गर्छ, धातु पुनः प्राप्त गर्छ र सहरले शून्य फोहर उत्सर्जन गर्दछ ।
हिरोशिमा चुओ इको पार्कले फोहोरलाई जलाएर फ्याँक्दैन, बरु पगालेर प्रयोग गर्छ । यसरी उत्पादित ऊर्जा स्थानीय आपूर्ति र बिक्रीमा प्रयोग हुन्छ । बाँकी धातु र स्ल्याग निर्माण सामग्री बन्छन् ।
काठमाडौंजस्तो सहरका लागि यो केवल प्रेरणा होइन, तत्कालिक समाधानको संकेत हो । वर्षौंदेखि थुपारिँदै गएको फोहोरलाई अब ऊर्जा र सम्पत्तिमा रूपान्तरण गर्ने नीति अपनाउने कि पुरानै तरिकाले डम्पिङ साइट खोजिरहने ?
हिरोशिमाले बाटो देखाइसकेको छ—फोहोर फ्याल्ने होइन, रुपान्तरण गर्ने हो ।
हिरोशिमा प्रान्तको पूर्वी क्षेत्रको हिगाशी हिरोशिमा, ताकेहारा र ओसाकिकामिजिमा जस्ता साना नगरपालिकाहरुले उत्पादन गर्ने फोहरको कुसल व्यवस्थापन गर्ने एउटा नमुना केन्द्र हो हिरोशिमा चुओ इको पार्क। जापानले ‘सुनौलो थाली’ भनिने फोहोरलाई माेहरमा रूपान्तरण गर्दै आएको कुरा हामीले सुन्दै अाएकाेमा प्रत्यक्ष देखेपछिकाे कथा यही पार्कबाट सुरु हुन्छ।
यो आधुनिक पार्क स्रोत पुनःचक्रण (resource circulation), ऊर्जा उत्पादन, वातावरणीय शिक्षा, र विपद् व्यवस्थापनमा उत्कृष्ट मानिन्छ। पर्यावरणीय दृष्टिकोणबाट हेर्दा, यो एउटा पूर्ण दिगो र शून्य फोहर (zero reclamation) प्रणालीमा आधारित मोडल हो, जुन विकासशील देशहरूका लागि प्रेरणादायक बन्न सक्छ।
यो पार्कले दैनिक २८५ टनसम्मको प्रज्वलनशील फोहर (combustible waste) लाई प्रशोधन गर्न सक्छ। बाष्पीकरण र उच्च तापद्वारा पगाल्ने विशेष प्रविधि प्रयोग गरेर, यसले कार्वनमोनोअक्साइड लगायतका विषाक्त पदार्थहरूलाई नष्ट गर्दछ र बाँकी धातु तथा साग पदार्थहरूलाई सुरक्षित रूपमा पुनः प्रयोग गर्न मिल्ने बनाइन्छ।
उदाहरणका लागि, फोहोरलाई पगालेर बनाइने ‘स्ल्याग’ (slag) बालुवा-जस्तो पदार्थ हुन्छ जुन बाटो, भवन निर्माण, वा अन्य औद्योगिक प्रयोजनमा प्रयोग गरिन्छ। यसरी, अन्त्यमा जमिनमा गाड्नुपर्ने फोहरको मात्रा शून्यजस्तै बनाइन्छ।
फोहोरबाट निस्किने थर्मल एनर्जी (ताप ऊर्जालाई) प्रयोग गरेर ६,५०० किलोवाट (kW) बराबरको विद्युत् उत्पादन गरिन्छ। यो ऊर्जा पार्कको आफ्नै सञ्चालनमा प्रयोग हुनुका साथै अतिरिक्त ऊर्जा बिक्री गरिन्छ। यसले जैविक ईन्धन (fossil fuels) माथिको निर्भरता घटाउँछ, जसले दीर्घकालीन रूपमा जलवायु संकट न्यूनीकरणमा योगदान पुर्याउँछ।
फोहोरबाट निस्किने उड्ने खरानी (fly ash) बाट पनि सिसा (lead), जस्त (zinc), तामा (copper) जस्ता मूल्यवान धातुहरू निकालिन्छन्। जापानको ‘स्मेल्टर रिकभरी’ नामक प्रविधिबाट यी धातुहरू पुनःप्राप्त गरिन्छन्, जसले देशको धातु आपूर्तिमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ।
पार्कभित्रै रहेको अर्को एक प्रमुख संरचना हो — स्लज रिसाइकलिङ प्रोसेसिङ सेन्टर, जसले दैनिक ३०० किलो लिटर मलजल (शौचालय फोहोर, सेप्टिक ट्यांकको फोहोर, कृषि सहकारीहरूको फोहोर) प्रशोधन गर्दछ।
यसमा उच्च मिश्रण अनुपातको डिनाइट्रिफिकेसन प्रविधि प्रयोग गरिन्छ, जसले उत्सर्जन घटाउँछ र शुद्ध पानीको पुनः प्रयोग सम्भव बनाउँछ। बाँकी फोहोरलाई पुनः उपयोगका लागि जलाइन्छ।
हिरोशिमा चुओ इको पार्क केवल फोहोर व्यवस्थापनमा सीमित छैन। यो वातावरणीय शिक्षा केन्द्र पनि हो। यहाँ विद्यार्थीहरू, स्थानीय समुदायका सदस्यहरू, अनुसन्धानकर्ताहरूले भ्रमण गर्न सक्ने व्यवस्था गरिएको छ। फोहोरले पार्ने असर र त्यसको समाधानबारे बुझ्न, प्रत्यक्ष ‘साइट भिजिट’ र ‘ट्रान्सपरेन्सी अफ अपरेसन’ मार्फत ज्ञान दिन सकिने ठाउँ हो।
यो पार्क आपत्कालीन अवस्थामा, विशेषगरी भूकम्प वा बाढीजस्ता प्राकृतिक प्रकोपहरूमा, स्थानीय आपतकालीन आधारशिविर (emergency response base) को रूपमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। यसमा विद्युत् उत्पादन, शुद्ध पानीको आपूर्ति र संचार माध्यमहरू रहनुका कारण, यस्तो उपयोग सम्भव छ।
नेपालमा फोहोर व्यवस्थापन झन जटिल बन्दै गएको छ — काठमाडौं उपत्यकामा मात्रै दैनिक १,२०० टनभन्दा बढी फोहोर उत्पादन हुन्छ। यो मध्ये धेरैजसो फोहोर अझै सिधा ल्यान्डफिल साइट मा गाडिन्छ, जसले जमिन र भू–जललाई प्रदूषित गर्छ।
हिरोशिमा चुओ इको पार्क जस्ता संरचनाहरूले देखाएको प्रविधि र दृष्टिकोण नेपालको लागि अनुकरणीय हुन सक्छ। विशेष गरी काठमाडौं, पोखरा, विराटनगर जस्ता ठूला सहरहरूले ग्यासीकरण प्रविधिबाट ऊर्जा उत्पादन, स्ल्याग निर्माण र धातु पुनःप्राप्ति प्रक्रिया सिक्न र अपनाउन सक्छन्।
हिरोशिमा चुओ इको पार्क केवल फोहोर व्यवस्थापनको सुविधा होइन, यो दिगो भविष्य निर्माण गर्ने सपना हो। फोहोरको समस्यालाई स्रोतमा बदल्ने दर्शन, ऊर्जा र पुनःचक्रणको वैज्ञानिक प्रयोग, र सामुदायिक सहभागिता यसको बलिया पक्ष हुन्।
नेपालले पनि यदि यस्ता संरचनामा लगानी गर्न सक्यो भने, सहरहरू स्वच्छ, ऊर्जामा आत्मनिर्भर, र भविष्यमा अभूतपूर्व संकटहरूप्रति तयार बन्न सक्छन्।
पर्यावरणीय सन्दर्भमा सोच्नुपर्ने बेला यही हो ।के फोहोर केवल बोझ हो ? कि सम्भावना ?
