साताव्यापी बिश्व स्तनपान दिवस सकियो, नेपालमा कति आमाहरूले गर्छन् स्तनपान ? – तथ्यांक सहित

काभ्रे /धुलिखेल
साताव्यापी बिश्व स्तनपान दिवस आज सकिएको छ । “स्तनपानमैत्री कार्यस्थलको सुनिश्चितता, सबै सरोकारवालाहरुको प्रतिबद्धता ” भन्ने मुल नाराका साथ अगस्ट १ देखि ७ अर्थात यहि श्रावण १६ देखि २२ सम्म बिश्व स्तनपान दिवस मनाइएको हो । दिवसको अबसर पारेर स्वास्थ्य कार्यालय काभ्रेले आज जिल्लामा रहेका सरकारी कार्यालयका कार्यालय प्रमुखहरुसंग अन्तर्क्रीया कार्यक्रम गरेको छ ।
कार्यक्रममा स्वास्थ्य कार्यालय काभ्रेका प्रमुख डा. पुरुषोत्तम शेढाइले आफ्नो प्रस्तुति देखाउदै एक शिशुकोलागि सर्वोत्तम पौस्टिक आहार भनेको आफ्नो आमाको दूध रहेको बताउनुभएको छ । साथै उहाँले शिशुको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउनेदेखि सुरक्षित एबम सजिलै उपलब्ध हुने आहार भनेको स्तनपान भएको बताउनुभयो । शिशुलाई स्तनपान गराउदा कुपोषण नहुने र बाल मृत्युुदर २० प्रतिशत घट्ने पनि बताउनुभयो ।
नेपाल डेमोग्रफिक स्वास्थ्य सर्वेको तथ्यांक २०२२ अनुसार नेपालमा जन्मेको १ घण्टाभित्र स्तनपान गराउने महिलाको संख्या ५५ प्रतिशत, जन्मेको ६ महिना सम्म पुर्ण स्तनपान गराउने महिलाको संख्या ५६ प्रतिशत र २ बर्ष सम्म स्तनपान गर्ने ९४ प्रतिशत रहेका छन् । त्यस्तैगरि छ महिना सम्म पुर्ण स्तनपान गराउने महिलाको संख्या कोशी प्रदेशमा ५३ प्रतिशत, मधेस प्रदेशमा ६५ प्रतिशत, बागमती प्रदेशमा ४३ प्रतिशत, गण्डकी प्रदेशमा ६४ प्रतिशत, लुम्बिनी प्रदेशमा ३६ प्रतिशत, कर्णाली प्रदेशमा ७४ प्रतिशत र सुदुरपश्चिम प्रदेशमा ७४ प्रतिशत रहेको छ ।
पुर्ण स्तनपानको बिश्लेषण गर्दा आमाको शैक्षिक अवस्था र परिवारको आर्थिक अवस्थाले पनि फरक पारेको छ । शिक्षा नभएका ५९ प्रतिशत आमाहरूले स्तनपान गराउँदछन् भने आधारभूत शिक्षा पाएका ६१ प्रतिशत र माध्यामिक शिक्षा पाएका ५३ प्रतिशत आमाहरूलेमात्र स्तनपान गराउने गर्दछन् । यस तथ्यांक अनुसार शिक्षित आमाहरुले कम स्तनपान गराउने गरेको पाइन्छ ।
त्यस्तैगरि डा. शेढाइले प्रस्तुत गर्नुभएको तथ्यांक अनुसार नेपालमा दुधदानीबाट दुध खुवाउनेहरुको संख्या २२ प्रतिशत रहेको छ । जसमा कोशी प्रदेशमा २५ प्रतिशत, मधेस प्रदेशमा १२ प्रतिशत, बागमती प्रदेशमा ४३ प्रतिशत, गण्डकी प्रदेशमा २७ प्रतिशत, लुम्बिनी प्रदेशमा २४ प्रतिशत, कर्णाली प्रदेशमा ११ प्रतिशत र सुदुरपश्चिम प्रदेशमा १५ प्रतिशत रहेको छ ।

दुधदानिबाट दूध खुवाउनेहरिको विश्लेषण गर्दा आमाको शैक्षिक अवस्था र परिवारको आर्थिक अवस्थाले पनि फरक पारेको छ । शिक्षा नभएका १२ प्रतिशत आमाहरूले दुधदानिबाट दूध खुवाउने गर्दछन, आधारभूत शिक्षा पाएका १४ प्रतिशत र माध्यामिक शिक्षा पाएका ३१प्रतिशत आमाहरूलेमात्र स्तनपान गराउने गर्दछन् भने उच्च शिक्षा पाएका ४९ प्रतिशत आमाहरुले दुधदानिबाट दूध आफ्नो शिशुलाई खुवाउने गर्दछन । यस तथ्यांक अनुसार शिक्षित आमाहरुले कम स्तनपान गराउने र बढी दुधदानिको प्रयोग गर्ने गरेको पाइन्छ ।

पछिल्लो अबस्थामा आमाको दुधलाई प्रतिस्थापन गर्ने वस्तु बिक्री बितरण पनि बढ्दै गएको छ । आमाको दुधलाई प्रतिस्थापन गर्ने वस्तु बिक्री बितरण पनि नियन्त्रण ऐन २०४९ मा भएका नियमहरु पालना गरेको पनि देखिदैन । आमाको दुधलाई प्रतिस्थापन गर्ने वस्तु बिक्री बितरण नियन्त्रण ऐन २०४९ मा उत्पादक तथा वितरकले गर्न नहुने कार्यहरुमा कुनै पनि उत्पादकले उत्पादन को प्रबर्धन गर्न नहुने, सिसि बाट खुवाउनु स्तनपान गराउनु बराबर छ वा सो भन्दा विशिष्ट छ भनेर प्रचार प्रसार नगर्न, सो बस्तु को प्रचार प्रसार रेडियो, टि. भि. फिल्म, पत्रपत्रिका, सूचना संचार, तस्विर, संकेत, बिलबोड आदिबाट गर्न नहुने भनी उल्लेख छ । त्यस्तै गरि स्वास्थ्य हेरचाह गर्ने निकाय तथा स्वास्थ्य कार्यकर्ताले गर्न नहुने कार्यहरुमा स्वास्थ्य संस्थाको हाता भित्र र परिसर वरिपरि कुनै पसल फार्मसी क्लिनिक आदिमा आमाको दुधलाई प्रतिस्थापन गर्ने वस्तु राम दिन नहुने, स्वास्थ्यकमी (डाक्टर/नर्स/ पारामेडिक्स आदि) ले आमाको दुधलाई प्रतिस्थापन गर्ने गरि सल्लाह सुझाव दिने, Prescribed गर्ने प्रबर्धन गर्ने संरक्षण गर्ने आदि गर्न नहुने भनी उल्लेख गरेको छ । तर यसको नियमन भने फितलो भएको पाइन्छ ।
कार्यक्रममा प्रमुख जिल्ला अधिकारी पुण्य पौडेलले सम्पुर्ण सरकारी कार्यालयमा एक वटा स्तनपान कक्षको व्यवस्था गर्न कार्यालय प्रमुखहरुलाई निर्देशन दिनुभएको छ ।