२०७८ सालमा नेपाल सरकारले वनस्पति तेल (पाम, सोयाबिन, सनफ्लावर) पुनःनिर्यात गर्ने अनुमति दिँदा धेरैको ध्यान त्यति गहिरो थिएन। तर आज, २०८२ सालको जेठमा उभिँदा, यही पुनःनिर्यात नै नेपालको ऐतिहासिक निर्यात वृद्धिको ‘मुख्य चालक’ बनेको छ।
नेपालले चालु आर्थिक वर्षका १० महिनामा २ खर्ब १७ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको वस्तु निर्यात गरेको छ, जसको करिब आधा हिस्सा वनस्पति तेलले ओगटेको छ। तर, आँकडाको यो चकाचौँधभित्र एउटा गम्भीर प्रश्न छ—के यो वृद्धि टिकाउ हो?
✦ पुनःनिर्यातको संरचना: ‘रीप्याक‘ गरेर रेकर्ड तोड्ने धन्दा
नेपालले कच्चा पाम आयल, सोयाबिन र सनफ्लावर आयल अर्जेन्टिना, मलेसिया, इन्डोनेसिया, युक्रेन, थाइल्यान्डजस्ता मुलुकबाट आयात गर्छ। ती तेलहरूलाई सामान्य प्रशोधन (मुख्यतः बोतलमा हाल्ने कार्य) गरी भारततर्फ पुनःनिर्यात गरिन्छ।
व्यापार विज्ञहरू भन्छन्, “ठूलो कन्टेनरमा ल्याएर सानो प्याकमा पठाउने काम मात्रै हो, खास मूल्य अभिवृद्धि नगरी।”
यस आर्थिक वर्षका १० महिनामा नेपालले ८८ अर्ब ७५ करोड रुपैयाँ बराबरको भटमास तेल निर्यात गरेको छ। तर सोही अवधिमा सोयाबिनको कच्चा तेल आयात ८१ अर्ब ८९ करोड रुपैयाँ पुगेको छ। तीनै प्रकारका कच्चा तेलको समग्र आयात १ खर्ब ११ अर्ब १३ करोड रुपैयाँ नाघिसकेको छ।
यसले देखाउँछ—निर्यात वृद्धिको मुलाधार पुनःनिर्यात हो, त्यो पनि आयातमा आधारित। दीर्घकालीन अर्थतन्त्रको दृष्टिले हेर्दा, यो सस्तो डलरको खर्चिलो व्यापार हो।
✦ व्यापार घाटा: निर्यात चम्कियो, घाटा अझै तन्कियो
निर्यात ७३% ले बढ्दा पनि व्यापार घाटा १२ खर्ब ५६ अर्ब २७ करोड रुपैयाँ पुगेको छ, जुन अघिल्लो वर्षको सोही अवधिको तुलनामा ६.७२ प्रतिशतले बढी हो।
पेट्रोलियम पदार्थ, फलाम, स्टिल, स्मार्टफोन, धान, सुन, हवाई इन्धन, मकैजस्ता वस्तुहरू आयातमा सबैभन्दा अगाडि छन्। यसले देखाउँछ—आयातको कुल परिमाणमा कुनै उल्लेखनीय कमी छैन।
✦ प्रधानमन्त्रीको दाबी र यथार्थबीचको दूरी
प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले सामाजिक सञ्जालमार्फत निर्यात वृद्धिलाई अर्थतन्त्रको सकारात्मक संकेतका रूपमा चित्रण गर्नुभएको छ। तर, अर्थशास्त्रीहरूको मूल्याङ्कन त्यो दाबीभन्दा भिन्न छ।
अर्थशास्त्री ज्ञानेन्द्र अधिकारी भन्छन्, “निर्यातमा स्वदेशी उत्पादनको हिस्सा नबढेसम्म अर्थतन्त्र बलियो भएको मान्न सकिँदैन।”
वास्तवमा, अहिलेको निर्यात वृद्धिको मुख्य आधार आयातित कच्चा तेलको सीमित प्रशोधन हो, जसले रोजगार, प्रविधि विकास, वा उद्योग आधुनिकीकरणमा खास योगदान दिएको छैन।
✦ दीर्घकालीन समाधानको आवश्यकता
नेपालको अर्थतन्त्रमा दीर्घकालीन स्थायित्व ल्याउनका लागि निम्न उपायहरू आवश्यक छन्:
निष्कर्ष: आँकडाको होलीमा रङ लाग्न दिनुहुन्छ कि चेतनाको झण्डा फर्फराउँनुहुन्छ?
‘निर्यात’ भन्ने शब्दले राष्ट्रिय गौरव दिन्छ—हो। तर त्यो गौरव कच्चा पदार्थका कन्टेनर ल्याएर साना प्याकमा फर्काउने धन्दामा होइन। त्यो गौरव ग्रामीण कच्चा माल, स्थानीय सीप र स्वदेशी उद्यमबाट उत्पादित वस्तुलाई विश्व बजारमा पुर्याउँदा आउँछ।
नेपालको नीति अहिले एउटा निर्णायक मोडमा छ—जहाँ आँकडाको चमक राजनीतिलाई सन्तुष्टि दिन सक्छ, तर आर्थिक उन्नतिको सार्थक बाटो त्यही होइन।
अबको प्रश्न: 👉 “रीप्याकको सपना देखिरहने कि उत्पादनको सम्भावना बुझ्ने?”
नेपालका नीति निर्माता र उद्योग क्षेत्रका नेतृत्वकर्ताले आज यही प्रश्नको जवाफ दिनुपर्ने छ। किनकि उत्तरमा निर्भर छ—हाम्रो आर्थिक भविष्य।
